Burgerbegrotingen: een overzicht in het Brussels Gewest

In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn burgerbegrotingen vooral aanwezig op gemeentelijk en wijkniveau. Burgerbegrotingen worden georganiseerd door de gemeenten op hun hele grondgebied of via wijkraden. Ze kunnen ook worden georganiseerd met de gemeenten via gewestelijke initiatieven zoals de Duurzame Wijkcontracten, die een participatieve budgetteringscomponent bevatten.

Terminologie: wedstrijd, oproep, envelop, budget?

De vereniging Periferia stelt zich in de Belgische context de vraag: "Burgerbegroting of wijkenvelop?" De term "burgerbegroting" is erg populair geworden en veel overheden en instellingen gebruiken deze term om te verwijzen naar een bedrag dat bedoeld is om initiatieven van lokale bewoners te ondersteunen. Nochtans gaat het om twee verschillende benaderingen: de burgerbegroting komt overeen met een deel van de overheidsmiddelen waarover met de bevolking wordt gedebatteerd en beslist, terwijl subsidies voor de burgers, verenigingen, enz. beperkte bedragen zijn die het mogelijk maken om projecten te financieren, waarbij de aanvrager over een groter of kleiner deel ervan zelf kan beslissen.

Een fundamenteel verschil dat de enveloppe vaak de vorm aanneemt van een project- of ideeënoproep, die dan in volgorde van voorkeur worden gerangschikt en gefinancierd totdat het beschikbare bedrag is opgebruikt. De burgerbegroting daarentegen heeft als doel prioriteiten te definiëren die als leidraad dienen voor de debatten en beslissingen, geleid door alle publieke en private actoren, over de verdeling van de begroting. (Bron: Periferia)

Zoals vermeld in de algemene inleiding is een dergelijke opmerking historisch relevant. Het is ongetwijfeld zo dat naarmate burgerbegrotingen zich hebben verspreid en in andere contexten zijn overgenomen, hun inhoud en logica zijn veranderd (zie: Montambeault, Françoise, 2019 « It was Once a Radical Proposal …’ The Policy Drift of Participatory Budgeting in Brazil », Latin American Politics and Society  61 (1): 29-53).

Door terug te gaan naar de oorsprong van burgerbegrotingen in Zuid-Amerika, die een debat over begrotingsrichtlijnen combineerden met een streven naar meer sociale rechtvaardigheid. Als de definitie van een burgerbegroting gebaseerd is op deze criteria, dan zijn alle "burgerbegrotingen" die sinds de jaren 90 in West-Europa zijn opgezet, en nog meer de "online platforms", hun opvolgers vanaf de jaren 2010, dat niet. Ze hebben de vorm van projectoproepen in de vorm van een wedstrijd, met een selectiefase gevolgd door een open stemming. Deze participatieve begrotingsplatforms leiden niet tot het organiseren van burgerontmoetingen waarbij burgers verantwoordelijk zijn voor het opstellen van de begroting en het opstellen van criteria voor het toewijzen en herverdelen van de middelen van de lokale openbare diensten. Ze kunnen eerder gezien worden als een vorm van openheid in de verdeling van subsidies aan projecten van lokaal belang.

Maar ook als we de term "burgerbegroting" nooit meer in de mond zouden nemen, merken we verschillen op, zonder daarmee afbreuk te willen doen aan de bestaande initiatieven die een bredere definitie geven aan de burger begroting. Een belangrijk verschil is dat er bij een burgerbegroting sprake is van een jaarlijkse cyclus, met opeenvolgende fasen:

• raadpleging (verzamelen van behoeften en ideeën),
• overleg (bespreking van projecten)
• stemmen (open voor de hele bevolking),
• uitvoering door de gemeente
• opvolging van de realisaties.

Een belangrijke praktische beperking van bestaande burgerbegrotingsexperimenten is dat ze zich alleen richten op investeringsuitgaven en operationele uitgaven meestal uitsluiten. Datbeperkt de reikwijdte van wat mogelijk is: een project moet bijvoorbeeld worden uitgevoerd zonder de onderhoudskosten of de loonkosten voor het gemeentebestuur te verhogen.

Welke initiatieven bestaan er in het Brussels Gewest?

Een "gemeentelijke burgerbegroting" zou kunnen worden gedefinieerd als initiatieven die worden georganiseerd door de gemeente (al dan niet uitgesplitst per wijk), met een open oproep tot het indienen van ideeën, gevolgd door een technische selectiefase en, ten slotte, een eindstemming die openstaat voor de hele bevolking, via een fysieke of online stemming. In het Brusselse Gewest zijn er een aantal gemeenten die een burgerbegroting implementeren op basis van deze vier criteria:

Overzichtstabel

In perspectief kijken

Deze voorbeelden illustreren de diversiteit van de burgerbegrotingen in het Brusselse Gewest. Ze verschillen op het vlak van bedrag, werkwijze, thema en doelpubliek. Ze hebben gemeenschappelijke voordelen, zoals het versterken van het sociaal weefsel, het verbeteren van de leefomgeving, de opwaardering van plaatselijke initiatieven en de responsabilisering van de burgers. Ze kampen ook met vergelijkbare beperkingen, zoals het risico dat degenen die het verst van participatie verwijderd zijn worden uitgesloten, de moeilijkheid om de werkelijke impact van projecten te beoordelen, de behoefte aan coördinatie tussen de verschillende spelers en het gebrek aan zichtbaarheid en communicatie. Sommige initiatieven vinden plaats op wijkniveau, zoals in de Stad Brussel, terwijl burgerbegrotingen meestal op het niveau van de gemeente spelen (zie inleidende tekst), sommige begrotingen worden om de twee jaar georganiseerd, terwijl de burgerbegroting vaak een jaarlijkse cyclus heeft, net als de begroting van het bestuur waaronder hij ressorteert. Deze verschillen in omvang en duur, naast het variabele aantal betrokken inwoners, zorgt ervoor dat vergelijkingen tussen de bedragen erg conjunctureel bepaald zijn. 

Tot slot hebben andere gemeenten wel formeel een burgerbegroting ingevoerd, maar stellen zij geen openbare stemming voor, aangezien de selectie van projecten wordt toevertrouwd aan een wijkraad. Dit is met name het geval in Etterbeek, dat twee wijkraden heeft die elk een jaarlijkse enveloppe van € 40.000 beheren (link naar fiche in de inventaris). Zoals de projectverantwoordelijke opmerkt, kan deze vorm van burgerbegroting interessant zijn omwille van het collectief overleg over de projecten, ook al wijkt de vorm daarmee af van een stemming die open staat voor het publiek.

"de burgerbegroting werkt goed in de wijkraad, in veel gemeenten krijgt de burgerbegroting de vorm van een projectoproep, het is zoiets als "laten we de wijk aan zet laten", hier is het de wijkraad die het werk doet ... mensen worden ondersteund en komen naar de vergadering, ze hoeven zich niet over de hele looptijd als projectdragers te engageren.  Ik zou erop willen wijzen dat er meer collectieve bespreking bij komt kijken, dat het meer lijkt op een werkingsbudget, een enveloppe die rechtstreeks door de wijkraad wordt beheerd, eerder dan een 'burgerbegroting' dat vaak wordt opgevat als een online platform voor projectoproepen " (Interview met de projectverantwoordelijke burgerparticipatie van de gemeente, maart 2023).

Er zijn ook gemeenten waar de vaagheid tussen de burgerbegroting en subsidies aan burgercollectieven wordt opgelost door de twee regelingen te combineren. Dit is met name het geval in Ukkel, waar een comité van vertegenwoordigers van elke politieke fractie in de gemeenteraad voorgestelde projecten kan selecteren: "Er is ook het systeem "duwtje in de rug", met twee oproepen per jaar. In tegenstelling tot deburgerbegroting is dit een subsidie die wordt gegeven aan een groep burgers, vaak buurtbewoners die een project hebben, van tussen de 300 en 3000 euro. Het zijn niet dezelfde bedragen als de burgerbegroting. “Duwtje in de rug” gaat vaak over gemeenschappelijke moestuinen of wijkfeesten. […] Het verschil is dat bij de subsidies het de burgers zijn die het project uitvoeren ... Het budget van de burgerbegroting valt onder debuitengewone begrotingvan de gemeente.  Het gaat over grotere bedragen en het is de gemeente die de projecten uitvoert" (Interview met de projectverantwoordelijke burgerparticipatie van de gemeente, april 2023).

Tot slot zijn er voorbeelden van regelingen die aan veel van de criteria van een burgerbegroting begroting voldoen, zonder te beweren dat ze dat ook zijn. Dit is bijvoorbeeld het geval met het project "Megafon" van de gemeente Anderlecht en haar Huis van de Participatie, dat participatieve begrotingsmechanismen omvat [link naar de fiche in de inventaris]. Het project verdeelt de gemeente in zeven zones, elk met een enveloppe van € 75.000. Het project omvat een online enquête over de tevredenheid en prioriteiten voor de wijk, een bijeenkomst met het college om de resultaten van de enquête en lopende projecten te bespreken, de organisatie van een burgerontmoeting om collectieve projecten te ontwikkelen op basis van de aangegeven prioriteiten en een stemming over deze projecten, die door de gemeentediensten zullen worden uitgevoerd. Het originele aan het project is dat een panel van 30 burgers door loting zal worden gekozen om de betrokkenheid in dit stadium te diversifiëren.

De gedeelde begroting van Oudergem is wat als een "burgerbegroting" kan beschouwd worden. Dit is een algemene term waarachter soms zeer verschillende regelingen schuilgaan.

" De meeste begrotingen die zichzelf 'participatief' noemen, zijn niet erg participatief en zijn meer een kwestie van subsidiëring", legt Marine Vande Pitte uit. "Het komt inderdaad zelden voor dat burgers volledige controle hebben over het project: vaak behoudt de politieke macht de uiteindelijke beslissingsbevoegdheid. En de projecten die worden geselecteerd, krijgen financiering om te worden uitgevoerd door de projecteigenaar zelf, vaak een vereniging".

De burgerbegroting van Oudergem is rechtstreeks geïnspireerd op wat in grote pionierssteden als Parijs en Madrid wordt gedaan. "In Oudergem hebben de inwoners rechtstreeks inspraak in de gemeentelijke begroting. Zij beslissen over alles, van A tot Z: zij zijn het die de projecten voorstellen, zij stemmen en zij beslissen hoe het geld wordt uitbesteed. Zij spelen dus bij uitstek een politieke rol zonder de minste tussenkomst ... van politici!"

De "Gedeelde begroting” van Oudergem heeft twee unieke kenmerken in Europa: het zijn de burgers zelf die de regels bepalen, via de Inwonersassemblee, en bovenal kunnen alle inwoners vanaf de leeftijd van 10 jaar deelnemen. "We wilden er een echt instrument van maken voor democratische pedagogie, en het werkt duidelijk". De twee jongste projectindieners zijn overigens 10 jaar oud!
Tekst overgenomen van de website van de gemeente.

Tot slot zijn participatieve begrotingsmechanismen verplicht gesteld als onderdeel van stedelijke programma's, zoals de duurzame wijkraden (CQD) en de As- en huizenblokcontracten (AHC).

"Het is een nieuwigheid in de gemeente [Molenbeek], er is een deel van de begroting van deAHC, dat verplicht participatief is, wat nieuw is voor ons. We hebben nog nooit een deel van de begroting gehad zonder controle of tussenkomst van het college. Het is niet niks, het is 5 tot 15% van de begroting in de AHC denk ik" (Coördinatievergadering sociaaleconomische cel, mei 2023).

 "[Over de gemeente Vorst] Stadsvernieuwing lanceerde een projectoproep voor burgerinitiatieven in het kader van het Duurzaam WijkContract en het totale bedrag was € 50.000, ze subsidieerden 10-12 burgerprojecten, en dit is geen burgerbegroting. Het is niet hetzelfde principe, maar het geeft burgers de kans om een project in het leven te roepen en uit te voeren. " (Interview met de projectverantwoordelijke Stadsvernieuwing van de gemeente, maart 2023)

Het is dus duidelijk dat informatie over burgerbegrotingen met nuance moet worden gelezen, zeker als er ook projectoproepen  en subsidies voor burgers onder vallen. Achter dezelfde naam gaan er in het participatieve begrotingssysteem veel verschillen schuil, afhankelijk van lokale gewoonten of communicatiekeuzes.