Referendum in Gent over betaalbare huisvesting 2023

Praktijkvoorbeeld | Referendum, stemming en volksraadpleging

Participatieniveaus
Raadpleging | Interpellatie

Deelnameacties
Referendum en petitie

Democratische waarden
Vermogen om politieke beslissingen te beïnvloeden | Beraadslaging | Capaciteit tot het nemen van burgerinitiatief

Context

In Zwitserland is het referendum een democratische procedure die in 1874 werd ingevoerd en waarmee burgers rechtstreeks kunnen stemmen over politieke kwesties. Het Zwitserse referendumsysteem werkt op verschillende bestuursniveaus: federaal, kantonnaal (in totaal zijn er 26 kantons) en gemeentelijk.

Er zijn twee soorten referenda in Zwitserland. Referenda worden gehouden over beslissingen die al zijn goedgekeurd door het parlement. Ze zijn ofwel verplicht (voorzien in de grondwet) of optioneel (aangevraagd door een vereist aantal burgers of kantons).

Naast deze referenda is het volksinitiatief een ander mechanisme voor directe democratie op federaal, kantonnaal en gemeentelijk niveau. Op federaal niveau geeft het volksinitiatief de bevolking het recht om een gedeeltelijke of volledige wijziging van de grondwet voor te stellen, op voorwaarde dat binnen een termijn van 18 maanden 100 000 handtekeningen van stemgerechtigde burgers worden verzameld. Als aan de noodzakelijke voorwaarden is voldaan, wordt het voorstel via een volksstemming aan de bevolking voorgelegd.

Anders gezegd, zijn referenda (verplicht of optioneel) en volksinitiatieven elk een soort volksstemming. Deze volksstemmingen zijn de belangrijkste mechanismen van directe democratie in Zwitserland.

Het onderzoeksproject Demoscan is een experiment dat gericht is op het verbeteren van de informatie die aan kiezers wordt verstrekt over onderwerpen waarover een volksstemming wordt gehouden (verplichte en optionele referenda, en volksinitiatieven), door in een vroeg stadium van het project te vertrouwen op een panel van uitgelote burgers. Het is daarom een democratische innovatie die ontworpen is om directe democratie aan te vullen met een proces van deliberatieve democratie.

Doelstelling

In Zwitserland worden wetten opgesteld door het parlement en de meeste treden in werking zonder tussenkomst van een referendum. Soms wordt het volk echter gevraagd om te stemmen over een nieuwe wet of een wijziging van een bestaande wet. Dit proces wordt een referendum genoemd. Een verplicht referendum omvat een stemming door de bevolking en de kantons, en vereist dus een dubbele meerderheid voor de goedkeuring ervan, in tegenstelling tot een facultatief referendum, dat slechts een meerderheid van de stemmen van de burgers vereist om te worden aanvaard. In beide gevallen zijn de resultaten bindend, en niet louter adviserend. De beslissing die voortvloeit uit de stemming moet daarom worden uitgevoerd door de politiek en de administratie. Volksstemmingen hebben daarom de macht om beslissingen te blokkeren of nieuwe bepalingen voor te stellen.

De meeste wetten zijn niet onderworpen aan een facultatief referendum; het volk wordt alleen ter stemming opgeroepen als een aantal burgers tegen een nieuwe wet of wijziging is en een verzoek indient voor een referendum. Sinds 1874 waren ongeveer 200 verzoeken voor een facultatief referendum succesvol.

Een referendum is verplicht voor bepaalde beslissingen, zoals het lidmaatschap van supranationale organisaties of grondwetswijzigingen. In tegenstelling tot het facultatief referendum is het in deze gevallen niet nodig om handtekeningen te verzamelen voor de stemming. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer het parlement de grondwet wil wijzigen. De wijzigingen moeten door een meerderheid van het volk en de kantons worden aanvaard. Er zijn ook verplichte referenda op kantonnaal en gemeentelijk niveau.

Mobilisatie

Alle stemgerechtigde Zwitserse burgers hebben het recht om deel te nemen, door te stemmen per post of door naar de stembus te gaan op de verkiezingsdag.

Voor een facultatief referendum moet een groep burgers binnen 100 dagen minstens 50 000 handtekeningen verzamelen om een referendum over een nieuwe wet aan te vragen. Het wetsvoorstel treedt slechts in werking als een meerderheid van de kiezers het aanvaardt.

Op kantonnaal niveau heeft elk kanton zijn eigen bepalingen over referenda. Net als op federaal niveau kunnen kantonnale referenda door burgers worden geïnitieerd, of verplicht zijn.

Het facultatief referendum kan worden gelanceerd op verzoek van een vooraf bepaald aantal mensen (bijvoorbeeld het kanton Vaud: 12 000 mensen) of een percentage van het electoraat (bijvoorbeeld het kanton Genève: 2 %). Burgers van het betrokken kanton hebben stemrecht bij volksstemmingen, verplichte referenda, facultatieve referenda en volksinitiatieven.

Op gemeentelijk niveau worden volksstemmingen vaak gebruikt om te beslissen over lokale kwesties, zoals ontwikkelingsprojecten, gemeentelijke begrotingen of beslissingen over openbare diensten. De manier waarop ze op lokaal niveau georganiseerd zijn, kan per gemeente verschillen en is afhankelijk van lokale wetten en regels. De burgers van de betreffende gemeente hebben het recht om deel te nemen aan gemeentelijke referenda, en de onderwerpen waarover gestemd wordt, worden over het algemeen bepaald door de lokale autoriteiten of kunnen worden voorgesteld door burgergroeperingen via het facultatief referendum.

Tijdens referenda zijn verschillende niveaus van kiezersparticipatie mogelijk. Bij de vier volksstemmingen in 2018 schommelde de opkomst bijvoorbeeld tussen 54,8 % en 34,4 %. In Zwitserland is er echter geen minimale opkomst of verplichting om te stemmen, dus zelfs bij een lage opkomst worden beslissingen genomen.

Focus op het Demoscan-project

Demoscan is een toegepast onderzoeksproject dat tot doel heeft om volksstemmingen deliberatiever te maken door het weloverwogen perspectief van een gelote groep burgers toe te voegen aan het stemmateriaal. Dit project is geïnspireerd op de Citizen's Initiative Review (CIR), die in 2008 voor het eerst werd uitgevoerd in de Amerikaanse staat Oregon. In Zwitserland werd het sinds 2019 in verschillende contexten getest op gemeentelijk en kantonnaal niveau, op kantonnale of federale volksstemmingen. Kortom, een groep van een twintigtal uitgelote burgers analyseert vier dagen lang het onderwerp van een toekomstige volksstemming (referendum of volksinitiatief). Ze verzamelen informatie, horen deskundigen, luisteren naar argumenten van beide kanten en beraadslagen met elkaar. De groep stelt een verslag op met belangrijke en gecontroleerde informatie over het onderwerp van de stemming, de belangrijkste argumenten voor en tegen de vraag, maar geeft geen stemadvies. Dit verslag wordt samen met de officiële stemdocumenten verspreid onder alle stemgerechtigden, om andere burgers te helpen bij het maken van hun keuze voor de stemming. Aangezien de onderwerpen waarover gestemd wordt vaak complex zijn, biedt het weloverwogen perspectief van de uitgelote burgers vereenvoudigde informatie aan de kiezers.

Zoals politicoloog Nenad Stojanovic het samenvat, is de inzet van het project “dat een deel van de bevolking interesse heeft om de mening van gewone burgers te horen voordat ze gaan stemmen” (bron). Demoscan is echter niet bedoeld om de mobilisatiegraad te beïnvloeden, maar vooral om mensen te helpen beter geïnformeerde keuzes te maken.

Leerproces

De eerste resultaten van de vier Demoscan-experimenten die tot nu toe werden uitgevoerd, zijn veelbelovend als het gaat om het informeren en voorlichten van de publieke opinie. Enerzijds wordt het burgerrapport van het Demoscan-panel door de kiezers in grote mate in aanmerking genomen. In het geval van de Demoscan in Sion in 2019 heeft bijna de helft van de kiezers die het rapport ontving dit grondig bekeken, aangezien ongeveer 55 % van de kiezers de officiële stembrochure aanhaalde. Het burgerrapport is dus de op één na belangrijkste bron van informatie, nog voor de media, politieke partijen en referendumgroepen. Bovendien vond een grote meerderheid van degenen die het rapport hadden gelezen het informatief en nuttig, en bijna de helft vond er nieuwe, betrouwbare informatie in. Het Demoscan-rapport draagt daarom bij aan een beter begrip van het onderwerp en de kwesties die bij de volksstemming op het spel staan. Omdat het Demoscan-rapport onafhankelijk is van de strategische positionering van de partijen, helpt het anderzijds om de invloed van partijideologie te verminderen, door openheid voor andere perspectieven op het onderwerp waarover gestemd wordt aan te moedigen (Heimann et al. 2024). Dit resultaat is vooral veelbelovend gezien de toenemende polarisatie van bepaalde politieke kwesties. In die zin draagt het Demoscan-rapport bij aan de weloverwogen vorming van de publieke opinie, volgens de argumenten voor of tegen het onderwerp van een stemming. Op deze manier vult het Demoscan-systeem de instrumenten van directe democratie aan met hoogwaardige beraadslaging, wat zorgt voor een deliberatiever democratisch systeem in Zwitserland.

 

Verdere info

// // //