Participatieve stadsontwikkeling: de burgers laten deelnemen aan de verschillende fasen van het stadsproject

Beschrijving

Bij ruimtelijke ordening zijn de speciale regelen van openbaarmaking (openbaar onderzoek en overlegcommissie) bedoeld om het recht op informatie van het publiek (buurtbewoners, inwoners, gebruikers) over de realisatie van een project dat invloed heeft op hun omgeving en hun leefklimaat. Daarbij krijgen de leden van het publiek ook de mogelijkheid om opmerkingen te formuleren binnen een vastgelegd kader. Het gaat om reglementaire modaliteiten.

Participatieve stadsontwikkeling omvat alle mogelijkheden voor meningsuiting en participatie die aan het grote publiek worden geboden door een overheidsinstantie die bevoegd is voor stadsplanning. Deze inspraakfora worden overwegend voorafgaand aan het openbaar onderzoek georganiseerd. Een dergelijke voorafgaande participatie heeft een tweeledig doel: het project verbeteren en werken aan de aanvaardbaarheid ervan, om onaangepastheden te

Doelstelligen

De doelstelling varieert naargelang van het participatieniveau en de fase van het project. Het algemene principe is om bijdragen van burgers te verzamelen en belanghebbende partijen erbij te betrekken om de besluitvorming te verbeteren.

Achter de uitdrukking "participatieve stadsontwikkeling" gaan systemen schuil die lijken op informatie of communicatie, raadpleging, overleg, coproductie, medebeslissing of zelfbeheer (Zetlaoui-Léger, J., 2022).

Participatieve stadsontwikkeling moet plaatsvinden voordat de eindbeslissing is genomen en op een ogenblik dat het nog mogelijk is om het proces doeltreffend te beïnvloeden. Het is daarom belangrijk om rekening te houden met de fasering van een project en de belangrijke stappen in de uitvoering van een architectuurproject: haalbaarheid, ontwerp, uitvoering en gebruik.

Zelfs al is er geen garantie dat rekening wordt gehouden met de adviezen, toch is het van het grootste belang om zich ertoe te verbinden feedback te geven over de ingewonnen adviezen. 

Vóór het openbaar onderzoek

Voordat wordt overwogen een overlegcommissie op te richten en het openbaar onderzoek op te starten, is het dus mogelijk om een of meer inspraakmomenten te organiseren, in samenhang met de fasen van het project. Alles hangt af van het thema dat de politieke besluitvormers ter sprake willen brengen en van de overblijvende mogelijke manoeuvreerruimte.

Hoe vroeger de burgers erbij betrokken worden, hoe meer invloed ze kunnen uitoefenen.

Gezien het lange proces (vaak meerdere jaren) van de studiefase tot de voltooiing van een project, is het echter lastig om een duurzame relatie met de burgers op te bouwen.

Een projectbeheerder kan bijvoorbeeld een raadpleging organiseren tijdens de haalbaarheidsfase, maar twee jaar later, tijdens de uitvoeringsfase, zijn de bewoners zich misschien niet meer bewust van het participatief proces.

Bovendien is het voor de burgers niet gemakkelijk om het verband te zien tussen een georganiseerde enquête over prioriteiten voor mogelijke projecten inzake ruimtelijke ordening en de impact van die keuzes op de ontwikkeling van een voorontwerp.

Daarom zijn voortdurende communicatie en transparante informatie in heldere, makkelijk toegankelijke taal cruciaal om voor een goed begrip van het project te zorgen.

Een participatief proces kan worden georganiseerd in verschillende fasen van een project, in verschillende stadia van de uitvoering, om verbeteringen aan te brengen:

• In de aanloopfase, om er de grote lijnen van te definiëren en te schetsen,
• Tijdens de fase van de diagnose,
• Tijdens de fase van het voorontwerp,
• Tijdens de uitvoeringsfase,
• Achteraf, om een beoordeling te maken.

Een participatieve studie

Voorafgaand aan het project wordt een participatieve diagnose verricht om een gedeelde analyse op te stellen van de vertreksituatie.

De participatieve diagnose maakt het mogelijk om:

• Een analyse die door professionals is opgesteld, aan te vullen
• Praktische inlichtingen te verkrijgen (gebruiksmogelijkheden, parcours, bezoekersaantallen, enz.) of gevoelige informatie (verhalen, souvenirs, bindingen, enz.)
• Een stand van zaken op te stellen: sterktes en zwaktes van een site, kansen en risico's van een project, enz.

Tijdens de studiefase van een project kunnen de burgers er op verschillende manieren bij worden betrokken, naargelang van het beoogde participatieniveau:

• Door hen transparante informatie te geven over de verschillende fasen van het project (informeren)
• Door het organiseren van een enquête (online enquête/terreinenquête) over de prioriteiten voor het gebruik van de openbare ruimte (raadplegen)
• Door samen de ondervonden problemen in kaart te brengen (co-constructie)
• Door hen op te nemen in een burgerpanel dat tijdens de fase van de effectstudie meebeslist over een voorkeursscenario dat tijdens een ontwikkelingsstudie moet worden bestudeerd (meebeslissen)

Er zijn een meerdere methodes mogelijk om feedback te verzamelen van alle geïdentificeerde doelgroepen: terrein- of online-enquêtes, focusgroepen, workshops, mindmaps, sociologische observaties, becommentarieerde wandelingen, enz. Dit hangt af van het doel van het participatieve proces en het beoogde participatieniveau.

In het geval van medebeslissing bijvoorbeeld worden het maatschappelijk middenveld en/of burgers betrokken bij het officiële besluitvormingsproces, waardoor het proces transparanter wordt en het vertrouwen in de politiek en het bestuur toeneemt. Hun participatie helpt hen om meer inzicht te krijgen in de uitdagingen, zodat ze een onderbouwde mening kunnen geven en zich de projecten en het overheidsbeleid makkelijker kunnen toe-eigenen.

Medebeslissing biedt de kans om:

- De beslissingsbevoegdheid te delen

- Het laatste woord te geven aan de bevolking

- Consensus te bereiken

Een participatief voorontwerp

Tijdens de ontwerpfase van een project zijn er meerdere mogelijkheden om de burgers te betrekken, door:

• Hen te informeren over het voorontwerp en het tijdschema van het project (informeren)
• Feedback te vragen over het voorontwerp met aanbevelingen in de marge (raadplegen)
• Een voorkeurskeuze over de mogelijke ruimtelijke inrichtingen te vragen (raadplegen)
• Samen een voorstel voor de inrichting te schetsen (co-constructie)

Het is duidelijk dat het beoogde participatieniveau en de technische aspecten van het project de manoeuvreerruimte bepalen.

Tijdens een co-creatie moet het bijvoorbeeld mogelijk zijn om zich nog even los te maken van alle technische, juridische, politieke of budgettaire beperkingen en de verbeelding de vrije loop te laten.

De bevolking uitnodigen om een ideaal project te bedenken, kan een nieuwe impuls geven aan het oorspronkelijke project, maar zo'n open verkennende oefening is niet langer wenselijk als er al een politieke beslissing is genomen of als de technische beperkingen te groot zijn.

In ieder geval maakt co-creatie het mogelijk om:

• In dialoog te gaan
• Prioriteiten te stellen
• Oplossingen te bedenken
• Scenario's te schetsen
• Samen goedkeuring te hechten aan het project dat uiteindelijk zal worden uitgevoerd

Tijdens het openbaar onderzoek

De publieke actoren hebben meerdere verplichtingen bij een openbaar onderzoek, met name:

1. Het publiek informeren: De administratie moet de burgers op de hoogte brengen van de opening van het openbaar onderzoek. Dit omvat de publicatie van de aankondiging van het onderzoek op toegankelijke openbare plaatsen, zoals gemeentehuizen, en vaak ook online. De informatie moet helder en voldoende gedetailleerd zijn om een correcte raadpleging van de documenten in verband met het project mogelijk te maken.
2. De nodige documenten ter beschikking stellen: De autoriteiten moeten alle documenten over het project waarop het onderzoek betrekking heeft, toegankelijk maken. Denk hierbij aan de impactstudies, de plannen en andere relevante informatie. Die documenten ter inzage zijn tijdens de duur van het openbaar onderzoek op de aangegeven plaatsen (gemeentebureaus, websites, enz.).
3. Het commentaar van de burgers verzamelen: De administratie moet de schriftelijke opmerkingen van de burgers over het project in ontvangst nemen en er rekening mee houden. Die opmerkingen moeten worden verzameld en met de nodige ernst worden onderzocht.
4. Zo nodig openbare vergaderingen organiseren: de lokale overheden moeten openbare vergaderingen organiseren om de burgers de kans te geven vragen te stellen, verduidelijkingen te verkrijgen en hun mening te geven op een interactieve manier.
5. Zich houden aan de deadlines: De administratie moet de wettelijke termijnen voor de opening, de duur en de afsluiting van het openbaar onderzoek naleven.

Na het openbaar onderzoek

Na de afsluiting van het onderzoek moet de administratie een verslag over de ontvangen opmerkingen publiceren en uitleggen welke gevolgen worden gegeven aan die opmerkingen. Het kan gaan om wijzigingen aan het project of uitleg over de genomen beslissingen. Ze moet binnen een redelijke termijn na het onderzoek een antwoord verstrekken.

Zodra de stedenbouwkundige vergunning is toegekend, blijven de mogelijkheden tot participatie openstaan. Ook al zien we ze niet zo vaak op het terrein, het is perfect mogelijk om de verwezenlijking of het beheer van een project op participatieve wijze uit te denken.

Participatieve uitvoering

Participatie kan de bevolking ook de kans bieden om zelf aan de slag te gaan door actie te ondernemen om een project concreet uit te voeren. Deze participatieve bouwprojecten worden bijzonder op prijs gesteld door personen die zich niet zo makkelijk uiten. Het gaat immers om zeer praktische activiteiten, zoals bomen aanplanten, meubels herstellen, een collectieve fresco creëren, enz.

Die workshops zorgen doorgaans voor een positief elan in de wijk en versterken de sociale banden. Het is wel belangrijk om rekening te houden met de capaciteiten en vaardigheden van de gemobiliseerde doelgroepen. Dit zorgt ervoor dat de bijdragen en de knowhow worden benut met inachtneming van de veiligheidsnormen.

Deze participatieve uitvoering van een project maakt het mogelijk om:

• de sociale cohesie op het terrein te stimuleren
• de toe-eigening van een project te versterken
• respect voor collectieve verwezenlijkingen te bevorderen

Ze kan ook worden gezien als een overgangsbezetting op weg naar een definitieve bezetting, om te experimenteren met een waaier aan inrichtingsopties.

Participatief gebruik

In het geval van participatief gebruik worden het beheer en het onderhoud van een aspect van het project gedeeltelijk toevertrouwd aan de burgers, door hen bijvoorbeeld uit te nodigen om afspraken te maken voor het beheer van een buurtmoestuin, de verhuur van gemeenschappelijke ruimten, de organisatie van een buurtfeest, enz.

Om een kader te bieden voor deze samenwerking is het raadzaam om overeenkomsten op te stellen waarin de spelregels en rollen en verantwoordelijkheden van elk van hen worden vastgelegd. Houd er wel rekening mee dat de deelnemers zich op vrijwillige basis inzetten, je mag ze dus niet overbelasten.

Dit medebeheer maakt het mogelijk om:

• vormen van collectieve organisatie te begeleiden
• taken en verantwoordelijkheden te delegeren aan de bevolking
• de sociale cohesie te versterken