Waarvoor dient participatie?

Politieke participatie is essentieel om de democratie in stand te houden en te laten evolueren.

Een democratie is in feite een bestuursvorm waarin de bron van de machtsuitoefening bij het volk ligt. Deze macht wordt uitgeoefend:

• via vertegenwoordigers die zijn aangesteld na vrije, pluralistische en eerlijke verkiezingen;
• via burgers, door hun directe of indirecte betrokkenheid bij de besluitvorming.

Wat wordt begrepen onder burgerparticipatie?

Burgerparticipatie verwijst naar alle acties die iemand kan ondernemen om deel te nemen aan het democratische leven. Het verwijst dus naar de uitoefening van burgerschap, die kan worden onderverdeeld in drie complementaire delen: verkiezingsparticipatie, burger- of sociale participatie, en beleidsparticipatie.

• Verkiezingsparticipatie houdt in dat je je stemrecht uitoefent (en je recht op kandidaatstelling) om politieke vertegenwoordigers op verschillende machtsniveaus aan te wijzen.
• Burger- of sociale participatie gaat over het uitdrukken van waarden, over actie ondernemen in de gemeenschap en het leveren van een bijdrage aan het openbaar nut, bijvoorbeeld door vrijwilligerswerk. 
• Beleidsparticipatie gaat over het institutionele aanbod van participatie. Participatieve processen die dus door overheidsinstanties worden georganiseerd.

Raadpleeg voor meer informatie de website van het Institut du Nouveau Monde (Canada), vanwaar deze inhoud afkomstig is.

Op deze website wordt onder “initiatieven voor burgerparticipatie” begrepen: iedere vorm van participatieve en deliberatieve democratie die burgers raadpleegt en samenbrengt bij het besluitvormingsproces, als onderdeel van de ontwikkeling, uitvoering en evaluatie van overheidsbeleid, en die burgers in staat stelt zich te organiseren om samen op te treden als antwoord op of ter interpellatie van politieke en administratieve verantwoordelijken.

Bottom-up of top-down participatie?

De uitdrukking “burgerparticipatie” is dus een allesomvattende term, die het mogelijk maakt om te spelen met de vaagheid tussen top-down of bottom-up vormen van participatie, afhankelijk van de vraag of ‘burgerschap‘ wordt opgevat als een door de overheid gereguleerd gegeven of als de uitdrukking en actie van burgers.

Er moet worden opgemerkt dat burgers niet uitsluitend ten persoonlijken titel betrokken zijn, maar dat het vaak (feitelijke of associatieve) collectieven zijn die belanghebbenden zijn bij specifieke projecten of dossiers (wijkcomités, burgercollectieven, thematische verenigingen, ...)

De termen bottom-up of top-down participatie worden gebruikt om aan te geven wie het proces initieert:

• Bottom-up participatie wordt geïnitieerd door georganiseerde burgers.
• Top-down participatie gaat uit van overheidsinstanties.

Raadgevende of besluitvormende participatie

Er is ook een onderscheid tussen raadgevende en besluitvormende burgerparticipatie:

• Raadgevende participatie is een feedbackmechanisme voor overheidsbeleid. Het is een essentieel element in de uitwisseling tussen burgers en politieke leiders. Participatieve betrokkenheid kan een gevoel van legitimiteit en verantwoordelijkheid tegenover politieke instellingen en processen bevorderen.
• Besluitvormende participatie geeft aan burgers een grotere mogelijkheid om hun stem te laten horen, en om inspraak te hebben in collectieve keuzes buiten de verkiezingen.

Waarom burgers laten participeren?

Participatie streeft de volgende doelen na.

• Voor burgers:
  • het geeft burgers de mogelijkheid om buiten de verkiezingen om actie te ondernemen (burgerrechten);
  • het breidt het recht uit om bij te dragen aan het vastleggen en implementeren van publieke besluitvorming (collectief belang);
  • het ontwikkelt een gevoel van verbondenheid met een collectiviteit of een gebied (samenleven);
  • het compenseert politieke ongelijkheid (sociale rechtvaardigheid).
• Voor overheidsinstanties:
  • het stimuleert het publieke debat en het democratische leven;
  • het verbetert de kwaliteit en haalbaarheid van een project;
  • het bevordert de legitimiteit en het draagvlak van een beslissing.

Participatie in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Het Brussels Gewest wordt op internationaal vlak erkend voor zijn innovatieve mechanismen en zijn trekkende rol op het vlak van democratische participatie.

In verschillende gemeenten worden burgers ook al langer betrokken bij lokale projecten, worden ze geraadpleegd en worden initiatieven op het terrein aangemoedigd van zowel verenigingen als burgers.

Op lokaal niveau tonen de oprichting van bewonersraden of -panels, de implementatie van burgerbegrotingen en de oprichting van specifieke diensten aan dat er een groeiende wens is om burgers te betrekken bij overheidsprojecten.

Voorbeelden hiervan zijn de G1000, een uniek experiment dat in Brussel is opgezet, en de recente opkomst van innovatieve participatieve initiatieven waarbij gebruik wordt gemaakt van loting, zoals de Overlegcommissies van het Brussels Parlement en de Burgerraad voor het klimaat. 

Participatie in de algemene beleidsverklaring van de Brusselse regering

In haar algemene beleidsverklaring van 2019 verklaarde de Brusselse regering dat ze voorstander is van een visie op Brussel waarbij de burgers betrokken worden en waarbij in het bijzonder gekozen wordt om: “burgerparticipatie centraal te stellen in haar acties en beleid. Ze heeft met name voor het eerst een minister voor Participatieve Democratie benoemd (...) bijgestaan door een nieuwe Participatiedienst, die zowel burger- als overheidsinitiatieven zal ondersteunen. (...) De wens om burgers meer te betrekken bij het beheer van de stad komt al tot uiting in tal van initiatieven, zowel op lokaal als op gewestelijk niveau: beraadslagende vergadering, online raadpleging, bijvoorbeeld om de naam van bepaalde gewestwegen te herzien, burgerpanel, participatieve begroting, enz. (...) De Brusselse regering is er immers van overtuigd dat de invoering van kwalitatieve en meer systematische participatieve processen voorafgaand aan en in de belangrijkste fasen van projecten een garantie vormt voor een betere kwaliteit ervan en een grotere sociale cohesie. Het gaat er ook om in te spelen op de democratische behoeften van de burgers en om te gaan met hun wantrouwen tegenover de politiek en de instellingen."   (Bron: Verklaring van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering, juni 2021, op voorstel van de minister-president en de minister van Participatieve Democratie)

“De deelname van alle Brusselaars aan deze nieuwe dynamiek is de voorwaarde voor het succes ervan. De meerderheidspartners hopen dat de Brusselaars de democratische ruimte innemen en steunen alle initiatieven die de Brusselse identiteit, de sociale cohesie en de verbondenheid van de Brusselaars met hun wijk, hun gemeente, hun Gewest versterken. (...) Verder is de Regering voorstander van een vernieuwd inspraakmodel, dat bevorderlijk is voor het ontstaan van originele systemen die de Brusselse diversiteit weerspiegelen en dat de mogelijkheid biedt om volwaardig te beraadslagen over ingewikkelde uitdagingen, onder meer door middel van lottrekking.

In de meeste bevoegdheidsdomeinen, voor de goedkeuring van grote inrichtings- en mobiliteitsprojecten en afgezien van de verplichte overlegregels zal de Regering er de voorkeur aan geven om het overleg met en de participatie van de betrokken inwoners en belanghebbende partijen te laten plaatsvinden in een vroeg stadium.

Verder zal de Regering haar steun toezeggen aan elk inspraakgericht initiatief dat steunt op een nauwgezette methode en aan elke daadwerkelijke beraadslaging waarbij burgers hun inbreng kunnen doen, gebaseerd op een 112 hervorming van de inspraakmogelijkheden in het Parlement, zoals de instelling van gemengde commissies met burgers en verkozenen, of een nieuwe hervorming van het petitierecht om er een aantrekkelijker instrument van te maken waarmee burgers wetgevende initiatieven kunnen nemen. De voorstellen die via dergelijke inspraakgerichte initiatieven vorm krijgen, zullen aan het einde systematisch besproken en beantwoord worden door de instellingen in kwestie.

Verder zal de Regering haar steun toezeggen aan participatieve en coöperatieve begrotingen, die het bijvoorbeeld mogelijk maken om initiatieven rond sociale cohesie te financieren of gerichte stedelijke aanpassingswerken uit te voeren. Zij zal de opkomst van dergelijke projecten steunen in álle wijken van het Gewest." (Bron: Gemeenschappelijke Algemene Beleidsverklaring van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering en het Verenigd College van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie, REGEERPERIODE 2019-2024)

De Dienst Participatie in het Brussels Gewest

Om deze politieke ambitie in de praktijk te brengen, zet de in 2022 opgerichte Dienst Participatie in het Brussels Gewest zich in om tools te ontwikkelen en praktijken te stimuleren die de ontwikkeling van participatieve processen in Brussel mogelijk maken.

Na verschillende ontmoetingen met participatie-actoren, publiceerde deze dienst de visienota “Participatie in het Brussels Gewest: uitdagingen, bevindingen en ontwikkeling”.

In deze nota worden met name vier behoeften genoemd voor participatie in Brussel: 

1. de doelstellingen specificeren die worden toegekend aan participatie binnen de projecten;
2. de bereikbaarheid van de processen en de inclusie van de diverse doelgroepen versterken;
3. de coördinatie, samenhang, cohesie en communicatie tussen de verschillende actoren van de participatie uitbouwen;
4. de technische, menselijke en financiële middelen die aan de verschillende processen worden toegewezen, versterken.

In termen van doelstellingen specificeert de visie ook dat participatie burgers in staat moet stellen om: 

1. een beter inzicht te krijgen in de projecten of het beleid en antwoorden te krijgen op de vragen die zij kunnen hebben;
2. bij te dragen tot de kwaliteit en de relevantie van het uitgevoerde project of beleid (of zelfs hun eigen projecten te ontwikkelen), rekening houdend met de diversiteit van de realiteiten en meningen;
3. kennis te nemen van de keuzes die op basis van hun bijdragen worden gemaakt.