De verschillende democratische elementen

Democratie verwijst naar een politiek systeem waarin burgers deelnemen aan het publieke besluitvormingsproces en het politieke leven.

De relatie tussen de wil van het volk, politieke besluitvorming en bestuur kan echter uiteenlopende vormen aannemen.

Directe en indirecte democratie

Een eerste onderscheid betreft de directe of indirecte manier waarop volkssoevereiniteit wordt uitgedrukt. Dit kan gebeuren zonder tussenpersonen of juist door vertegenwoordigers (verkozen, benoemd of door loting gekozen).

Er bestaan verschillende variaties voor elk categorisatiecriterium. Zo kan volkssoevereiniteit door middel van verkiezingen aan vertegenwoordigers worden overgedragen, wat kan resulteren in een representatief mandaat of een bindend mandaat. Stemmen kan gebeuren volgens een meerderheidsstelsel of een proportioneel systeem, via algemeen stemrecht of censusstemrecht, de uitvoerende macht kan worden gekozen door het electoraat of door het parlement, …

De combinatie van al deze factoren leidt tot varianten die meer of minder democratisch of oligarchisch zijn.

Bron van het schema: “Types de démocratie”, Démocurieux (2021)

Meer informatie over de soorten democratie 

Op de website Démocurieux worden de verschillende soorten democratie verder uitgelegd en geschematiseerd, in het dossier “Types de démocratie”.

De verschillende kwalificaties van democratie

Er zijn veel bijvoeglijke naamwoorden verbonden aan de term democratie. In 2018 telde een online database 2.234 varianten van ‘démocratie’ of ‘democracy’ (Gagnon, 2018).

Het kritische en interdisciplinaire woordenboek ‘Dictionnaire de la Participation’ (DicoPart) bevat een twintigtal lemma’s met de term democratie, zoals: ‘démocratie agonistique‘, ‘démocratie sociale’, ‘démocratie délibérative’, ‘démocratie directe’, ‘démocratie écologique’ en ‘démocratie sanitaire’.

Sommige van deze termen worden soms gebruikt in politieke discussies, andere blijven vooral in gespecialiseerde debatten. Belangrijke termen worden vaak als adjectief toegevoegd om verschillende vormen van democratisch principe te duiden: direct, representatief, deliberatief, ... Met andere woorden, ze geven verschillende manieren aan om burgers te betrekken bij politieke besluitvorming en publieke actie.

Om een democratisch regime nauwkeuriger te beschrijven, is het nodig om het volk, de voorwaarden van burgerschap en burgerrechten te definiëren, met naleving van de individuele vrijheden. Daarnaast moet verduidelijkt worden hoe de bevolking haar wil kan vormen en uitdrukken. Ten slotte moet worden bepaald hoe die wil wordt omgezet in collectieve besluiten en regels, en wie de autoriteit heeft om dit te doen. 

Is representatief bestuur democratisch?

Representatief bestuur is een politiek systeem waarin stemgerechtigde burgers hun macht delegeren aan vertegenwoordigers. Een liberale democratie is een bestuursvorm die respect voor individuele vrijheden en de rechtsstaat garandeert, d.w.z. de scheiding der machten (rechterlijk, uitvoerend, wetgevend), de wettelijke gelijkheid van burgers en het feit dat de overheid zelf onderworpen is aan de rechtsregels.  

Deze politieke systemen kwamen aan het einde van de 18e eeuw tot stand en maakten een einde aan autocratische regimes. Representatief bestuur is een parlementair alternatief voor een systeem van raden of burgervergaderingen.  Pas in de daaropvolgende decennia begon politieke vertegenwoordiging zich te profileren als een vorm van democratie.

In de representatieve democratie werden het burgerschap en het stemrecht aanvankelijk beperkt op basis van geslacht en bezit, maar later werd dit uitgebreid tot censusstemrecht, algemeen stemrecht voor mannen en uiteindelijk algemeen stemrecht voor iedereen.

Hoewel buitenlandse en minderjarige burgers nog steeds gedeeltelijk worden uitgesloten, blijft het ‘algemene’ karakter evolueren, met de verlaging van de stemleeftijd naar 16 jaar voor Europese verkiezingen en de voorwaardelijke openstelling van de lokale verkiezingen voor buitenlandse niet-communautaire burgers. België onderscheidt zich ook door de stemplicht, die sinds 1893 in voege is. Vanaf 2024 werd in Vlaanderen de stemplicht afgeschaft voor de lokale verkiezingen. 

In zijn boek Principes du gouvernement représentatif (1995) beschrijft Bernard Manin vier belangrijke kenmerken:

1. Verkiezingen: Leiders worden op regelmatige basis gekozen.
2. Onafhankelijkheid: Leiders hebben een bepaalde onafhankelijkheid ten opzichte van de kiezers in hun beslissingen.
3. Vrije meningsuiting: Kiezers kunnen hun mening en politieke voorkeur uiten zonder controle door de leiders.
4. Publieke discussie: Publieke besluitvorming is onderworpen aan discussie, in die zin dat “de representatieve democratie geen systeem is waarin de gemeenschap zichzelf regeert, maar een systeem waarin alles wat met de overheid te maken heeft aan een openbaar oordeel wordt onderworpen”.

Representatief bestuur is gemengd, met zowel oligarchische als democratische elementen, en elitaire en egalitaire elementen. Verkiezingen bevestigen bijvoorbeeld de gelijkheid van alle burgers (één persoon = één stem) maar bevestigen ook een selectie, waarbij een groep individuen zich onderscheidt van de massa.

In een representatieve democratie wordt het electoraat ook gestructureerd door partij- en mediaorganisaties. Het doel van verkiezingen is het delegeren van beslissingsbevoegdheid en niet slechts het toekennen van een mandaat. Deze delegatie van macht aan vertegenwoordigers rechtvaardigt het bestaan van een “tegendemocratie” (Rosanvallon, 2006), die een oplettende en interpellerende rol aan de burgers toekent.

De verschillende democratiemodellen

We kunnen verschillende vormen van democratie definiëren, afhankelijk van de methoden van debat en besluitvorming. Er bestaan tal van typologieën en classificaties. Die kunnen worden aangepast, afhankelijk van de situatie en van wat uitgelegd moet worden. De onderzoeker Dimitri Courant stelt bijvoorbeeld een classificatie voor van verschillende vormen van democratie die zich richt op de verschillende ’relaties tot het debat’ die ze met zich meebrengen.

Bron: “À chaque démocratie son débat”, door Dimitri Courant in Revue Projet, Éditions C.E.R.A.S, verschenen in 2019 (nr. 373), p.61