Referendum, stemming en volksraadpleging

Definities

• Een referendum wordt geïnitieerd door een uitvoerende autoriteit of door de bevolking en nodigt burgers uit om hun mening te geven over een bepaalde kwestie via stemming. De resultaten zijn bindend. Referenda zijn niet opgenomen in de Belgische Grondwet.
• Een volksraadpleging vraagt burgers naar hun mening over een bepaalde kwestie. Zo’n raadpleging is op initiatief van een overheidsinstantie of het algemene publiek, en is louter raadgevend. In België bestaan volksraadplegingen op gemeentelijk niveau en binnen het Brussels Parlement.
• Het referendum op burgerinitiatief combineert deze twee mechanismen. Het bestaat uit het organiseren van een referendum om te bepalen of een wetsvoorstel dat voortkomt uit een volksraadpleging al dan niet wordt aangenomen.

Geschiedenis

Referenda zijn eeuwenoude democratische praktijken, oorspronkelijk vaak beperkt tot kleine groepen burgers.

Het concept won aan belang dankzij de filosofen van de Verlichting in de 18e en 19e eeuw en verspreidde zich verder door Europa in de 20e eeuw. Ze werden vaak ingezet na de Tweede Wereldoorlog, bijvoorbeeld voor het lidmaatschap van internationale organisaties of de goedkeuring van nieuwe grondwetten.

In België bestaat de volksraadpleging op gemeentelijk niveau sinds de tweede helft van de jaren 1990, hoewel het concept onderbenut blijft. Ze werd ook ingevoerd in het Brussels Gewest in het voorjaar van 2024.

Principes

Referenda worden op verschillende bestuursniveaus georganiseerd en betrekken de bevolking bij het besluitvormingsproces door kiezers een beslissingsbevoegdheid te geven.

Dit instrument van directe democratie biedt drie belangrijke voordelen:

• legitimiteit, omdat de bevolking haar mening kan uiten;
• verantwoordingsplicht, aangezien overheden verplicht zijn de resultaten te implementeren;
• mobilisatie, omdat het publieke debat over belangrijke kwesties wordt aangemoedigd.

Referenda en volksraadplegingen zijn vaak niet op zichzelf staande initiatieven en kunnen worden gekoppeld aan andere participatieve en deliberatieve processen.

→ In sommige landen, zoals Zwitserland en Ierland, worden referenda regelmatig gebruikt, terwijl andere landen zoals Frankrijk de voorkeur geven aan volksstemmingen en landen als België en Duitsland deze methoden ter discussie stellen.

Uitdagingen

Ondanks de democratische voordelen brengt het referendum bepaalde uitdagingen met zich mee:

• binaire keuzes, waarbij complexe realiteiten vaak worden vereenvoudigd;
• het risico van manipulatie en desinformatie door belangengroepen of politieke partijen;
• een vaak lage opkomst, wat de resultaten kan vertekenen.